Rannsókn bankahrunsins

Umsvif íslensku bankanna undanfarinn áratug hafa byggst á svokölluðu Carry Trade.

Carry Trade er það, að taka að láni fé í landi þar sem vextir eru afar lágir (t.d. 0,2% í Japan og Sviss) og endurlána þá til lands þar sem vextir eru háir, t.d. til Íslands með u.þ.b. 18% vöxtum. Vegna vaxtamunarins í hinum tveimur löndum myndast fyrst um sinn mikill hagnaður. Gallinn er hins vegar sá, að þessi viðskipti ganga bara í ákveðinn tíma, svo enda þau alltaf með skelfingu.

Íslensku bankarnir fengu sín lán erlendis til fáeinna ára en endurlánuðu á Íslandi til langs tíma, þeir þurftu því sífellt að geta fengið ný skammtímalán erlendis til að fjármagna langtímalánin á Íslandi. Dæmið gengur upp meðan endurfjármögnun fæst, en að meðaltali er fjármagnskreppa í heiminum með ca. 10 ára millibili og þá er erfitt að fá endurfjármögnun. U.þ.b. ári fyrir bankahrunið var orðið ljóst að íslensku bankarnir gætu ekki endurfjármagnað sig, enda sagði aðaleigandi Glitnis þá að það jafngilti gjaldþroti bankans, og reyndist hann sannspár.

Carry Trade hrynur líka ef gengi íslensku krónunnar lækkar því þá verða endurgreiðslurnar á íslensku lánunum verðminni og duga ekki til að greiða upphaflegu erlendu lánin. Íslensku bankarnir voru því alltaf háðir því að seðlabankinn héldi uppi gengi krónunnar með háum stýrivöxtum. Carry Trade fer einnig á hliðina ef vextir hækka í erlenda lánalandinu, eða ef þeir lækka á Íslandi, og þannig mætti lengi telja. Af þessu má ljóst vera að Carry Trade gengur í efnahagsuppsveiflu en hrynur þegar kemur að efnahagssamdráttarskeiði en þau koma að meðaltali sem fyrr segir á 10 ára fresti.

En þeir sem voru að stunda Carry Trade eru ekki á flæðiskeri staddir þó að bankaviðskipti þeirra fari á hliðina með ómældum hörmungum fyrir þjóðfélagið. Lánsféð úr bönkunum er flutt yfir í dótturfélög eigenda bankanna. Einnig eru búin til félög, verðinu komið upp með bókhalds- og viðskiptabrellum og þessi félög seld lífeyrissjóðum og almenningi í fjármálaráðgjöf hjá bönkunum. Þegar ljóst er orðið að allt er að fara á hausinn, og skrifað um það í öllum erlendum blöðum (íslenskur almenningur veit það þó ekki því að eigendur bankanna stjórna fjölmiðlunum hér) þá er áfram hægt að græða með því að taka skortstöðu gegn íslenska hagkerfinu. Þannig tapaði einn eigenda Kaupþings 50 miljörðum á hlutabréfunum sínum í Kaupþingi en taldi sig samtímis hafa grætt 188 milljarða á skortstöðu gegn íslensku krónunni. M.ö.o., græddi vel á því að leggja allt í rúst. Að geta stundað Carry Trade krefst þess að menn eigi eitthvað svolítið af peningum, hafi góða aðstöðu, þokkalega meðalgreind, en fyrst og fremst krefst það algers samviskuleysis gagnvart því hvað verið er að gera samlöndum sínum.

Skuldir ríkisins (sem var skuldlaust fyrir skömmu) eru nú 2.600 miljarðar. Óvíst er hvers virði eignirnar eru á móti þessum skuldum, en í albesta lagi verður nettó skuld ríkisins vel yfir 1.000 miljarðar. Það er vonlaust að skilja þessa tölu nema að hún sé sett í samhengi við eitthvað annað. Miðað við höfðatölu þá er þessi skuldastaða ríkissjóðs helmingi verri heldur en Finnar upplifðu í sinni kreppu þegar Rússlandsmarkaður hrundi. Hún er a.m.k. tíu sinnum verri en lánsfjárþörf sænska ríkisins varð í sænsku bankakreppunni. Kaliforníuríki er talið vera gjaldþrota, þar eru starfsmenn sendir reglulega heim í launalaus leyfi; skuldastaða íslenska ríkisins er tíu sinnum verri heldur en sú kaliforníska. Afborganir af lánum ríkissjóðs bara á þessu ári eru taldar verða 125 miljarðar, eða meira en ein Kárahnjúkavirkjun. Augljóslega verður strax að grípa til fumlausra aðgerða ef það á að vera nokkur von til þess að vinna sig út úr vandanum.

Lítum á hvað gert hefur verið. Búið er að skera niður yfirvinnu hjá Reykjavíkurborg, þar á að spara einn miljarð króna. Það þyrfti að halda þessu yfirvinnubanni á alla starfsmenn Reykjavíkurborgar í meira en 100 ár til að dekka yfirdráttarheimild bara hjá einum viðskiptavini gamla Kaupþings. Mikill niðurskurður er boðaður í heilbrigðisþjónustunni, þar á að spara 5 til 6 miljarða á ári. Það þyrfti að halda þessum niðurskurði í 30 ár bara til þess að Kaupþing geti greitt út til eins manns kröfu vegna skortstöðutöku gegn íslensku krónunni.

Augljóslega er ekki hægt að vinna sig út úr vandanum með því að almenningur (sem er á hausnum nú þegar) herði sultarólina, upphæðirnar sem til þarf eru bara til í heimi auðmannanna. Slóð þeirra er vörðuð lögbrotum, og það ætti að vera hægur vandi að ná fénu aftur. En erum við í stakk búin til að vinna þá vinnu sjálf, Íslendingar? Svarið er "Nei".

Lán útrásarvíkinganna samsvara því að u.þ.b. 150 milljónir hafi verið teknar að láni á hverja einustu fjölskyldu í landinu. Enginn máttur fær staðist það vald sem fylgir slíku auðmagni. Það svarar til þúsunda asna klyfjuðum gulli. Ef 1% af lánum útrásarvíkinganna hefðu verið notuð til að liðka fyrir og styrkja stöðu þeirra á Íslandi, þá hefðu þeir getað greitt 1.400 manns 100 milljónir hverjum. Ekkert samfélag fær staðist slíkt. Greiðslurnar eru út um allt í hinu íslenska samfélagi; sem verktakagreiðslur, sporslur, styrkir, ofurlaun, ferðalög, veislur, styrkir til stjórnmálaafla og háskóladeilda, lán á sérkjörum, áhættulausar fjárfestingar, fjölmiðlaítök og þannig má lengi telja.

Rannsókn bankahrunsins kemur allt of nálægt valdastofnunum íslensks samfélags til að við getum rannsakað það sjálf. Auk þess er siðferðisþrek þjóðarinnar lamað. Í menntaskólum landsins hefur tíðkast að bankarnir styðji ákveðna frambjóðendur til formennsku í skólafélögunum; ef þeirra frambjóðandi vinnur formannsslaginn þá fær bankinn forskot á markaðssetningu í viðkomandi skóla. Þetta uppeldi í pólitískri spillingu, samþætting stjórnmála og auðs, hefur þótt algerlega eðlilegt á Íslandi. Annað er eftir því. Er til alvarlegri ásökun en sú að forsætisráðherra segi að reynt hafi verið að múta sér? Er það ekki ásökun um tilræði við lýðræðið? Samt leiðir þetta ekki til neins á Íslandi; það hefði tekið einn dag að lygamælaprófa aðila þessa máls

Hví ættu vinaþjóðir okkar erlendis að vilja hjálpa okkur um lánsfé þegar þær hafa á tilfinningunni að lánsfjárkreppan hér sé til komin vegna þess að við höfum leyft einstaka mönnum að sanka að sér ógrynni fjár? Hafa Íslendingar áhuga á að gefa fé til Afríkuríkis þar sem það fer í að gera fáeina menn forríka?

Niðurstaða alls þessa er að bráðnauðsynlegt er að rannsaka bankahrunið en að við séum jafnframt ófær um að gera það sjálf. Í þeim skrifuðum orðum voru að berast fréttir um að Eva Joly hafi verið ráðin til að rannsaka aðdraganda bankahrunsins. Ef farið verður eftir hennar ábendingum verður það einn stærsti sigur sem náðst hefur í endurreisn siðmenningarinnar á Íslandi frá lokum Sturlungaaldar.

Andrés Magnússon
Höfundur er læknir og frambjóðandi í forvali Vinstri grænna í Kraganum

Grein þessi birtist á vefmiðlinum Smugunni 12. mars 2009.

Athugasemdir

[Heidi Strand, 12.3.2009 kl. 22:24]

Eva Joly verður gestur í spjallþáttinn Grosvold annað kvöld á NRK1 kl 21.25 norskum tíma Kynningin var: Eva Joly skal jakte pð islanske svindlere.

[Sylvía , 13.3.2009 kl. 10:20]

takk fyrir mjög góða útlistun á þessu helv..

[Sigurdur Ingolfsson (IP-tala skráð) 13.3.2009 kl. 14:04]

Þessi úttekt þín er algjörlega skotheld og lýsir ferlinu mjög vel.Þetta sambland af ævitýramennsku, græðgi og áhættusækni í bland við óheftan aðgang að lánsfé,sama hversu slæm staða fyrirtækjanna (og bankanna ) var orðin, hafa fært okkur á þennan stað þar sem eina ráðið er að ríkissjóður skipti um kennitölu ( ! ), nú eða leyfi þessum bönkum að rúlla en stofni nýjan og skuldlausan banka.

[annag (IP-tala skráð) 13.3.2009 kl. 14:31]

Sæll Andrés,

Frábært að þú sért kominn með heimasíðu.  Til hamingju með það. 

Þú er með púlsinn á samfélaginu og mjög skýra sýn.  Frábær úttekt.  Blekkingarleikurinn verður vonandi á enda eftir þetta mikla hrun, en auðvitað halda psychopatarnir áfram að vera til.  Við verðum að kunna að varast þá.

[Hafþór Örn (IP-tala skráð) 13.3.2009 kl. 15:45]

Góð samantekt.

[sérfræðingur (IP-tala skráð) 13.3.2009 kl. 16:20]

Ér hreinlega verð að benda nokkur atriði hérna.

1) Við upphaf vaxtamunarviðskipta myndast enginn hagnaður strax. Hann verður til með tíð og tíma gefið að gengið á hávaxtamyntinni veikist ekki því sem nemur vaxtamuninum sem áunninn er.

2) Rétt, bankanir fjármögnuðu sig mestmegnis erlendis til skamms tíma en þeir lánuðu einungis lítinn hluta heildarfjármögnunar innanlands til langs tíma.

3) Þú segir að bankarnir hafi verið háðir því að gengi krónunar héldist sterkt til að vaxtamunarviðskiptin gengju upp. Ok hvernig stemmir það við þær fullyrðingar að bankarnir hafi viljandi veikt krónuna til að lagfæra uppgjörin sín.  Það passar engan vegin. Auk þess stunduðu bankarnir sjálfir enginn vaxtarmunarviðskipti að ráði. Vaxtarmunur bankanna allra var sirka 2,5% sem er í takt við alla aðra banka út í heimi. Þetta passar ekki við 17% vaxtamun milli ISK og JPY eins og þú bendir á.  Kúnnar bankans stunduðu þessi viðskipti, ekki bankarnir sjálfir. Síðast þegar ég vissi var munar þar á milli!

4) fjórða málsgreinin er bara hreint bull. Hvað hefur þú fyrir þér í þessu? auk þess hvað kemur skortsala ISK á móti hlutabréfaeign í Kaupthing carry trade við?  Það gerir það ekki neitt, ef þú tekur skortstöðu í ISK þá ertu að selja hávaxtamyntina og kaupa lágvaxtamyntina(þá ert að fara á móti vaxtamuninum með því að skortselja ISK). Skil ekki hvað þetta kemur carry trade við þar sem þessi viðskipti eiga ekkert skylt við carry trade.

5) las ekki meira af þessari grein þar sem villurnar eru svo margar að það er hrein tímasóun að lesa áfram. Þú ert án efa fín læknir en mundi ráðleggja þér fara varlega í að tjá þig um efnahagsmál þar sem þú ert ekki sérfræðingar á því sviði.

[Margrét Sigurðardóttir, 13.3.2009 kl. 16:50]

Takk fyrir þetta.

[Valsól (IP-tala skráð) 13.3.2009 kl. 20:42]

Þetta er frábær greining á því hvernig málum hefur verið háttað. Ég er ansi hræddur um að á meðan ekki eru settar þær reglur eða lög gagnvart sérstökum saksóknara og rannsóknarnefndinni þess efnis að ekki meigi stöðva nefndina fyrr en hún hefur lokið störfum, að þá verði þetta eitthvert yfirklór. Ef það á að velta við öllum steinum þá óttast ég að Sjálfstæðisflokkurinn og jafnvel Framsókn muni gera allt sem í þeirra valdi stendur til að stöðva rannsóknina áður en hún fer að hrófla við öllum þeim sem fengu verktekasamninga, sporslur o. s. frv. og þeim sem tilheyra flokkunum og fengu fé.

[Vilhjálmur Þorsteinsson, 14.3.2009 kl. 00:21]

Það er rétt að mikil vaxtamunarviðskipti voru stunduð með íslensku krónuna.  En þeir sem það gerðu tóku stöðu með krónunni, ekki á móti henni.  Það voru ekki síst erlendir aðilar sem þetta gerðu, sérstaklega erlendir vogunarsjóðir.  Það eru engin ný sannindi í hagfræði að ef vextir eru háir í gjaldmiðli þá styrkist gjaldmiðillinn, og það er það sem gerðist hér á árinum 2003-2006 enda stóriðjuframkvæmdir í gangi og spákaupmenn töldu sig nokkuð örugga að veðja á krónuna.

Á árinu 2006 kom "litla kreppan" og krónan veiktist, sem "steikti" suma þessara spákaupmanna.  Ástandið lagaðist aftur en frá byrjun 2008 var hafin óslitin veikingarleitni krónunnar - sem var algerlega fyrirsjáanleg, þar sem krónunni hafði verið haldið allt of sterkri með hávaxtastefnunni og innflæði jöklabréfa.  Krónan einfaldlega hlaut að veikjast fyrr eða síðar, það þurfti ekkert samsæri til þess, aðeins opinn fjármagnsmarkað og augljós hættumerkin: gríðarlegan viðskiptahalla, fjall af jöklabréfum, lítinn gjaldeyrisforða, ótrúverðugan Seðlabanka o.s.frv.

Sem sagt, hér var fyrst og fremst slakri hagstjórn og peningamálastefnu Seðlabankans um að kenna, bæði þegar krónan styrktist of mikið og þegar hún veiktist síðan snögglega.  Þeir sem halda að þetta hafi bara verið samsæri bankanna, aðallega Kaupþings, eru að mínu mati að gleypa undirróður frá Davíð Oddssyni, í gegn um Agnesi Bragadóttur og Egil Helgason.  Það er reyndar broslegt að þeir sem helst taka beituna eru Vinstri Grænir.

[Vilhjálmur Þorsteinsson, 14.3.2009 kl. 00:28]

P.S. Hvorki yfirdráttarheimild Roberts Tschenguiz né "eins manns skortstöðutaka" í Kaupþingi lendir á skattgreiðendum, þótt það sé gefið í skyn í þessum pistli.  Og nettóskuldir íslenska ríkisins sem hlutfall af VLF verða lægri en t.d. í Bandaríkjunum, Belgíu, Ítalíu og Japan.  Ekki skemmtileg staða, en ekki heldur jafn dökk og Andrés heldur fram.  Hvernig er það, fá menn atkvæði út á svartsýni?